“De bescherming van klokkenluiders wordt versterkt” stond in het hoofdlijnenakkoord van de coalitie in mei 2024. Wat is er sindsdien gebeurd? Vlak voor het zomerreces informeerde Minister Uitermark de Kamer.
Dat de versterking van de bescherming van klokkenluiders in het hoofdlijnenakkoord van de coalitie is opgenomen was ongetwijfeld het werk van Pieter Omtzigt van NSC. De minister die dit moest gaan uitvoeren was ook van NSC, dus dat beloofde wat. Uiteraard diende Minister Uitermark zich eerst even in te werken in het dossier. Maar de verwachtingen van De Integriteitscoördinator waren hooggespannen. Vlak voor het zomerreces informeerde Minister Uitermark de Tweede Kamer over haar inspanningen.
Wat vooraf ging
Begin december 2024, een half jaar na het aantreden van het kabinet, werd er een middag gedebatteerd over klokkenluiders door de commissie Binnenlandse Zaken van de Tweede Kamer. Minister Uitermark beloofde dat zij in het voorjaar van 2025 met een brief zou komen met een toelichting over het toezicht en de sancties door het Huis voor Klokkenluiders, de verplichting tot het opzetten van anonieme meldkanalen en diverse andere discussiepunten.
Wij zaten dan ook al maanden met spanning te wachten op deze brief. De verplichting tot het opzetten van anonieme meldkanalen en het toewijzen van toezichthoudende en sanctionerende bevoegdheden aan het Huis voor klokkenluiders waren eind 2022 al aangenomen door de Tweede Kamer maar de inwerkingtreding was uitgesteld door de toenmalige Minister, aangezien hier nadere regelgeving voor nodig was. Ondertussen heeft er een internetconsultatie m.b.t. het anonieme melden plaatsgevonden en heeft de minister wetenschappelijk onderzoek laten verrichten naar de toezichthoudende rol door het Huis.
Volgens de EU-richtlijn dienen de lidstaten te zorgen voor doeltreffende, evenredige en afschrikkende sancties als er bijvoorbeeld represailles worden genomen tegen klokkenluiders of als zij worden gehinderd om een melding in te dienen. In de meeste andere EU-landen zijn er al toezichthouders met sanctionerende bevoegdheden actief. Veel organisaties hebben al jarenlange ervaring met anonieme meldkanalen en zijn daar doorgaans ook zeer enthousiast over. Dus hoe moeilijk kan het zijn?
Op zo’n beetje de laatste dag voor het zomerreces kwam dan eindelijk de langverwachte brief van de minister. We zetten belangrijkste zaken voor u op een rijtje.
Toezichthoudende en sanctionerende bevoegdheden
De minister wil het Huis voor klokkenluiders toezichts- en handhavingstaken geven op de verplichte interne meldregeling en de informatieplicht hierover richting de medewerkers. En daarnaast ook met betrekking tot de bescherming van de identiteit van de melders. De sanctiebevoegdheid wordt voorlopig echter niet meegenomen hierbij. Het Huis reageerde enthousiast hierop. Het is inderdaad een klein stapje vooruit. Maar het is alleen een intentieverklaring; voorlopig is er nog niets geregeld. En hoe zinvol is toezicht als er geen sancties opgelegd kunnen worden bij niet-naleving? Dat wil zeggen, op het zonder toestemming bekendmaken van de identiteit van melders staan nu al geldboetes en een maximale gevangenisstraf van een jaar in het strafrecht. Maar dit kan alleen opgelegd worden door een rechter. Het Huis heeft nog geen sanctionerende bevoegdheden en wij schatten in dat het nog zeker anderhalf tot twee jaar zal duren voordat het die wel heeft.
Verplichte anonieme meldkanalen
De verplichting voor werkgevers om anonieme meldkanalen in te richten staat in de wet, blijft daar ook in staan, maar treedt nog niet in werking. Volgens de minister levert de Algemene Maatregel van Bestuur die dit mogelijk moet maken te veel praktische en juridische knelpunten op. De invoering hiervan wordt meegenomen in een volgende wetswijziging, die gepland staat voor 2026.
Fonds voor klokkenluiders
Volgens de minister is de psychosociale en juridische ondersteuning/mediation voor melders nu structureel geregeld via respectievelijk Slachtofferhulp en de Raad voor Rechtsbijstand. Daarmee is er volgens de minister “materieel” een fonds. Toch vragen wij ons af: waarom wordt er niet gekozen voor een apart, zelfstandig fonds? Inclusief inkomensondersteuning voor klokkenluiders? De evaluatie van de huidige situatie staat gepland voor begin 2026.
De definitie van “misstand”
De huidige definitie van een misstand is best ingewikkeld en zorgt voor veel onduidelijkheid. Wanneer is er nu wel of niet sprake van een misstand die het maatschappelijk belang raakt? De definitie hiervan is in sommige gevallen contra-intuïtief. Wanneer ben je als melder beschermd tegen benadeling als je hier een melding over indient? Wij merken in de praktijk dat werkgevers hier ook mee worstelen. Het bureau dat de invoeringstoets van de Wbk heeft uitgevoerd constateert ook dat de definitie van een misstand de nodige problemen oplevert. Dit leidt tot rechtsonzekerheid, vooral wanneer het gaat over onderwerpen zoals grensoverschrijdend gedrag. Transparency International Nederland en de FNV pleiten dan ook voor het weglaten van de huidige vereiste dat een misstand het maatschappelijk belang moet raken. Wij sluiten ons daarbij aan. De minister heeft echter besloten om dit pas verder te onderzoeken tijdens de wetsevaluatie in 2026.
Inmiddels is de coalitie uit elkaar gevallen en is de regering demissionair. Gelukkig is het klokkenluiderdossier niet controversieel verklaard. Maar het ziet er niet naar uit dat er nog veel gaat gebeuren totdat de volgende regering aantreedt. Voor 2026 staat er nader onderzoek gepland, alsmede een aantal evaluaties en het indienen van een nieuw wetsvoorstel. Wij durven echter wel te stellen dat de coalitie zijn ambitie om de bescherming van klokkenluiders te versterken niet heeft waargemaakt.
Meer weten? Volg dan onze cursus Wet bescherming klokkenluiders in de praktijk.
